मोक्ष आणि मुक्ति यात का य फरक असतो? ऐका स्वामींचे उत्तर.
नमस्कार मित्रांनो आपल्या मराठमोळ्या पेजवर तुमचे स्वागत आहे.!! मोक्ष हे जीवनाचे अंतिम ध्येय आहे. मनाच्या बंधनातून मुक्त होण्याला मोक्ष म्हणतात. भारतीय तत्त्वज्ञानात अशी श्रद्धा आहे की जर एखाद्या व्यक्तीला मोक्ष प्राप्त झाला नाही तर त्याचा आत्मा जीवन-मृ ‘त्यूच्या फेऱ्यात अडकून राहतो. जीवन-मृ ‘त्यूच्या फेऱ्यात अडकणे म्हणजे जगाच्या मायाजालात अडकणे. जिथे माणूस मनाने बांधलेला असतो. आणि भ्रमामुळे हे बंध तुटू शकत नाहीत. वेद घोषित करतात की माणूस जन्मापासून मुक्त आहे. पण या सत्याची त्याला जाणीव नाही. हे सत्य त्याला आयुष्यात स्वतःच शोधावे लागते. ज्याला हे सत्य प्राप्त होते, त्याच्यासाठी मोक्षाचे दरवाजे उघडले जातात.
मोक्ष म्हणजे काय? मोक्ष ही जीवनाची अंतिम गती आहे. अशी मनःस्थिती जेथे मनुष्य कर्मांचे फळ भोगत नाही. सोप्या भाषेत सांगायचे तर बंधनातून मुक्ती म्हणजे मोक्ष होय. मग बंधन म्हणजे काय? शास्त्रानुसार वासना, क्रोध, लोभ, आसक्ती आणि अहंकार हे जीवनाचे मुख्य बंधन आहेत. या बंधनांतून मुक्त झालेला माणूस मोक्षाचा पात्र आहे.
मोक्ष आणि मुक्ती यात काय फरक आहे? मोक्ष आणि मुक्ती हे एकमेकांचे समानार्थी शब्द मानले जातात. पण दोन शब्दांमध्ये सैद्धांतिक फरक आहे. मोक्ष हा जीवनाचा पहिला प्रयत्न आहे. जगत असतानाच मोक्ष मिळू शकतो. मनातील भ्रम, आसक्ती आणि भीती यापासून मुक्त होणे म्हणजे मोक्ष होय. मुक्ती ही अशी अवस्था आहे ज्यामध्ये मनुष्य जगाच्या जन्म आणि पुनर्जन्माच्या बंधनातून मुक्त होतो. ज्याला मोक्षप्राप्ती झाली आहे त्याचा मुक्तीवर सिद्ध अधिकार आहे.
मोक्ष कसा प्राप्त होतो? आपल्या वैदिक ऋषींनी जीवनाचे चार पुरुषार्थ दिले आहेत. धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष यामध्ये मोक्ष हा परम प्रयत्न असल्याचे सांगितले आहे. पण शास्त्र समजणाऱ्यांच्या मते मोक्ष म्हणजे प्रयत्न नव्हे. तर, मोक्ष हे प्रयत्नाचे फळ आहे. उल्लेख केलेल्या तीन प्रयत्नांवर जर माणूस आयुष्यभर चालू शकला तर त्याला मोक्ष प्राप्त होतो.
धर्म म्हणजे काय? जीवनाचा पहिला प्रयत्न म्हणजे धर्म. हे जीवनाच्या मूलभूत तत्त्वांचा संदर्भ देते. असे सामाजि क आदर्श आणि नियम जे माणसाला पशूपासून मानव बनवतात तोच धर्म आहे. धर्माच्या गाभ्यात मानवता आहे. मानवता केवळ मानवाच्या कल्याणापुरती मर्यादित नाही. मानवता संपूर्ण सृष्टीच्या कल्याणाविषयी बोलते. मानवतेच्या तत्त्वांचे पालन करणारेच धर्माच्या मार्गावर आहेत.
धर्म म्हणजे प्रेम, त्याग, दया, क्षमा, शिस्त, वेदांचे पालन करणे म्हणजे धर्म. विश्वाचे कल्याण हाच धर्म आहे. साधेपणा आणि करुणेचा भाव हा धर्म आहे. धर्म फूट पाडत नाही तर निर्माण करतो. वेदानुसार धर्म हा जीवनाचा पहिला प्रयत्न आहे. आयुष्यभर धर्माचे पालन केले पाहिजे.
अर्थाचा अर्थ काय होतो.? आपल्या शास्त्रांनी अर्थाचा निषेध केलेला नाही. त्यापेक्षा अर्थाला जीवनाचा दुसरा पुरुषार्थ म्हणतात. अर्थाचा अर्थ फक्त पैशापुरता मर्यादित नाही. अर्थाच्या आत जीवनाचे वैभव, सन्मान, आदर, कुटुंब, आनंद आणि समृद्धी येते. प्रत्येकाला पैसे मिळवण्याचा अधिकार आहे. पण वेद सांगतात की धर्माच्या मार्गाने जे कमावले जाते तोच अर्थ आहे. धर्माच्या विरुद्ध जे कमावले जाते त्याला अनर्थ म्हणतात, अर्थ नाही.
काम म्हणजे काय.? संन्यासाने धर्ममार्गाचा अवलंब करून प्राप्त केलेला अर्थ भोगणे याला काम म्हणतात. वेदानुसार काम हा जीवनाचा तिसरा पुरुषार्थ आहे. उपभोग घेण्याच्या प्रवृत्तीला काम म्हणतात. पण अर्थ कसा कळेल? जगाच्या भोगांचा त्याग करावा असे वेद सांगतात या जगातून आपल्याला जे काही मिळते, त्यात इतरांचा वाटा घेता आला पाहिजे. अर्थाला कामापेक्षा श्रेष्ठ मानले जाते. आणि अर्थापेक्षा धर्म श्रेष्ठ मानला जातो.
मोक्ष हे प्रयत्नाचे फळ आहे – जो धर्ममार्गाने अर्थ संचित करतो मग त्याचा त्याग करून आनंद घेतो, तो मोक्षाचा पात्र होतो. मोक्ष मिळविण्यासाठी त्याला कोणत्याही प्रकारे भटकण्याची गरज नाही. त्याच्या शुद्ध आचरणाने तो पुण्यवान जीव त्याच्या हयातीतच त्या भगवंतात लीन होतो. परमात्म्याशी आत्म्याचे मिलन, हा मोक्ष आहे. ऐहिक बंधनातून मुक्ती हाच एकमेव मोक्ष आहे.
मोक्ष म्हणजे सुख-दु:ख, नफा-तोटा या गणितात अडकून न पडणारी अवस्था. आपल्या कृतींचे परिणाम सहजतेने स्वीकारून तो साधे जीवन जगतो. अशी व्यक्ती मृत्यूला शेवट नाही तर समाधी मानते. अशी समाधी जिथे त्याचे चैतन्य शून्यात विलीन होते.
निष्कर्ष – जेव्हा एखादी व्यक्ती अशी स्थिती प्राप्त करते जिथे तो जगात राहतो, परंतु जग त्याच्यामध्ये राहत नाही. अशी मनस्थिती म्हणजे मोक्ष होय. गीतेत भगवान श्रीकृष्णांनी अशा मानसिक स्थिती असलेल्या व्यक्तीला स्थीतप्रज्ञा म्हटले आहे.
टिप – मित्रांनो, आमच्या पेजचा उद्देश कोणत्याही प्रकारची अंध श्रद्धा पसरवणे हा नाही, फक्त भारतीय समाजाने स्वीकारलेल्या कथा आणि पद्धती तुमच्यापर्यंत पोहोचवल्या जातात. आमचे पेज कोणत्याही प्रकारची अंध श्रद्धा भडकवत नाही. येथील लेख केवळ माहिती च्या उद्देशाने सादर केले आहेत. कृपया त्यांचा अंधश्रद्धेचा एक प्रकार म्हणून वापर करू नका.
Mi Marathi News Twitter – @mimarathi_news
